Τρίτη 30 Ιουλίου 2019

Η εξέλιξη των υποδομών διάθεσης και επεξεργασίας νερού της Αθήνας τον 20ο αιώνα

Ακολουθούν τα highlights μιας εργασίας που κάναμε πρόσφατα, σχετικά με τα νερά της Αθήνας: Sargentis, G.-F.; Ioannidis, R.; Karakatsanis, G.; Sigourou, S.; Lagaros, N.D.; Koutsoyiannis, D. The Development of the Athens Water Supply System and Inferences for Optimizing the Scale of Water Infrastructures. Sustainability 2019, 11, 2657.
---------------------------------------------------------------------------

Για να υπάρξουν οργανωμένες κοινωνίες απαιτούνται υποδομές. Τα υδραυλικά έργα είναι οι σημαντικότερες εξ αυτών και οφείλουν να αναπτύσσονται πρώτα απ’ όλες τις υποδομές, αφού κάθε κοινωνία πρώτα πρέπει να βρει το νερό που θα καλύψει τις ανάγκες της και μετά τον χώρο.

Το σύγχρονο σύστημα ύδρευσης της Αθήνας είναι ένα αξιοθαύμαστο υδραυλικό έργο. Η μακρύτερη διαδρομή από τον Εύηνο προς την Αθήνα (Σταθμός Επεξεργασίας Νερού Αχαρνές) είναι περίπου 217 χιλιόμετρα (χωρίς να υπολογίζεται η διαδρομή από τη δεξαμενή του Μόρνου) και το υδροδοτικό σύστημα της Αθήνας είναι συγκρίσιμο με ορισμένα από τα μεγαλύτερα υδραγωγεία του κόσμου.

Το υδροδοτικό σύστημα των Αθηνών έγινε έτσι ώστε οι σύγχρονοι Αθηναίοι όπως και οι πρόγονοί τους, να είναι σε θέση να συνδυάσουν τον βολικό και υγιεινό τρόπο ζωής σε ξηρό κλίμα και την επάρκεια νερού που προέρχεται από το υγρό κλίμα της Δυτικής Ελλάδας. Δηλαδή αντίθετα με την κοινή λογική και πρακτική όπου η κοινωνία βρίσκει φυσικούς πόρους και αναπτύσσεται γύρω από αυτούς, η ανάπτυξη της Αθήνας έγινε σε ένα βολικό χώρο όπου χρειάστηκε να κατασκευαστούν μεγάλα τεχνικά έργα για να την υποστηρίξουν και να καλύψουν τις ανάγκες της σε νερό.

Η ίδρυση της Αθήνας χάνεται στο βάθος του χρόνου, καθώς είναι γενικά αποδεκτό ότι προϋπήρχε της Μυκηναϊκής Εποχής. Εκτιμάται ότι η Αθήνα κατά τον 4ο αι. π.Χ. είχε 160.000 κατοίκους πολίτες και σκλάβους, ο πληθυσμός της Αθήνας την εποχή του Ανδριανού περίπου 1ο αι. μ.Χ. αναφέρεται ότι ήταν περίπου 30.000 κάτοικοι ενώ σύμφωνα με ενδείξεις στην προεπαναστατική Αθήνα (πριν το 1821) ο πληθυσμός της τείνει προς έναν αριθμό της τάξεως των 10.000 κατοίκων.

Η μεγάλη μεταβολή της κλίμακας της Αθήνας έγινε από την στιγμή που επιλέχθηκε να γίνει πρωτεύουσα του νέου Ελληνικού κράτους αφού όπως είναι αυτονόητο η εγκαθίδρυση της πρωτεύουσας προκάλεσε μεγάλη συρροή νέων κατοίκων. Από 12.000 περίπου στα 1834, ο αριθμός τους διπλασιάστηκε μέσα στην επόμενη δεκαετία.

(a) Αθήνα 1810 (b) Αθήνα 2018
Η εξέλιξη της Αθήνας τον 20ο αιώνα συνδέεται με την ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας με χαρακτηριστικές φάσεις μετάλλαξής της: την μικρασιατική καταστροφή (1922), τον β’ παγκόσμιο πόλεμο (1941-1945) την αστικοποίηση του πληθυσμού μετά τον εμφύλιο πόλεμο η οποία ήταν σχεδόν απαραίτητη στην μετεμφυλιοπολεμική κοινωνία αφού μέσα στην ανωνυμία της πόλης σβήνονταν οι προσωπικές διαφορές και τα τραγικά περιστατικά του εμφυλίου.

Όσον αφορά τα υδραυλικά έργα, γνωρίζουμε ότι η κλασσική Αθήνα υδρεύονταν από πηγάδια, λίγες πηγές και από το Πεισιστράτειο υδραγωγείο το οποίο κατασκευάστηκε περίπου το 530 π.Χ. Το 134 μ.Χ. κατασκευάστηκε το Αδριάνειο υδραγωγείο το οποίο λειτουργεί μέχρι σήμερα.

Μέχρι τις αρχές του 20ου η ύδρευση της πόλης γίνονταν από τα αρχαία υδραυλικά έργα, από πηγάδια, το Αδριάνειο υδραγωγείο και άλλες, μικρότερης κλίμακας υδραυλικές υποδομές της εποχής. Η αξία του νερού προέκυπτε με υποκειμενικά κριτήρια και η διαχείρισή του γίνονταν με τα ιδεολογικά κατάλοιπα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ενώ εκτιμάται ότι περισσότερα από τα μισά κέρδη από την εκμετάλλευσή του ήταν διαφυγόντα.

Η ανάπτυξη όμως της πόλης απαίτησε και μεγάλα υδραυλικά έργα για να την εξυπηρετούν. Στις παρακάτω εικόνες  φαίνεται η εξέλιξη της πόλης και των μεγάλων υδραυλικών έργων κατά την διάρκεια του 20ου αιώνα, με τα οποία η Αθήνα απόκτησε ένα από τα μεγαλύτερα υδροδοτικά συστήματα στον κόσμο.
Η εξέλιξη της πόλης τον 20ο αιώνα
Η εξέλιξη του υδροδοτικού συστήματος της πόλης
Οι περίοδοι που εξετάστηκαν στην εργασία, έχουν να κάνουν με φάσεις της ανάπτυξης των υδραυλικών υποδομών συσχετισμένες με την ανάπτυξη της πόλης, γι αυτό εξετάζονται οι κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες πριν την κατασκευή και μετά την κατασκευή μεγάλων έργων.

Τα κοινωνικά και τα πολεοδομικά δεδομένα προέκυψαν από σχετικές μελέτες. Ενώ όμως τα κοινωνικά-πολεοδομικά δεδομένα μπορούν να αποτιμηθούν με σχετική αξιοπιστία, δεν ισχύει το ίδιο και για τα οικονομικά δεδομένα.

Όπως είναι γνωστό, η αξία του χρήματος μεταβάλλεται και για να μπορέσουν να αξιολογηθούν τα οικονομικά δεδομένα, πρέπει να υπάρχει αντιστοίχηση της αξίας του χρήματος των δραχμών "τότε" με τα € "τώρα".

Οι υπολογισμοί γίνονται όλο και πιο δύσκολοι όσο πιο πίσω πηγαίνουμε στο χρόνο καθώς γίνεται όλο και πιο δύσκολο να βρεθούν στοιχεία για την τιμή του νερού και των υδραυλικών υποδομών αλλά και η αναγωγή τους σε σημερινά €. Από το 1959 μέχρι σήμερα υπάρχουν επίσημα στοιχεία και για την τιμή του νερού και για την αναγωγή των δραχμών σε €. Από το 1930 έως το 1959 υπάρχουν πάλι ικανοποιητικά στοιχεία αλλά από λιγότερο επίσημες πηγές. Τέλος από το 1910 μέχρι το 1930 τα στοιχεία βασίζονται σε βιβλιογραφικές πηγές που δεν μπορούν εύκολα να επαληθευτούν και η αντιστοιχία των δραχμών σε € έχει πραγματοποιηθεί με χρήση διαφόρων δοκιμών, καθώς δεν βρέθηκε σχετική βιβλιογραφία ούτε σχετικές πηγές που να λύνουν άμεσα το θέμα.

Να σημειωθεί ότι η αξία ενός νομίσματος εξαρτάται από ιδιαίτερα σύνθετες παραμέτρους που περιλαμβάνουν κοινωνικές συνθήκες, πολέμους, χρηματοοικονομικές μεταβολές, υποτιμήσεις,-ανατιμήσεις κ.α και ότι όσο πιο πίσω πηγαίνουμε στο χρόνο τόσο η αναγωγή της δραχμής του "τότε" σε σημερινά ευρώ αποτελεί περισσότερο μια εκτίμηση παρά μια ακριβής μετατροπή.

Από το 1955 έως σήμερα η εύρεση δεδομένων της τιμής του νερού και του κόστους των έργων αλλά και η αναγωγή τους σε σημερινά € ήταν εύκολη καθώς υπήρχαν διαθέσιμα δεδομένα από επίσημους φορείς. Οι τιμές διαμορφώθηκαν με χρήση του πίνακα Εξέλιξης της αξίας της Νομισματικής μονάδας της Ελλάδoς (ετησίως), βάσει του Γενικού ΔΤΚ.

Η αντιστοιχία των δραχμών του 1932 σε € του 2018 έγινε με δεδομένα από τα τιμολόγια της Ulen. Υπήρξε ένας δείκτης της τιμής του νερού για την περίοδο 1930-1940 (1940) η οποία σε μετατράπηκε σε €-2018 με στοιχεία από την Τράπεζα της Ελλάδος. Κατ' αντιστοιχία μετατράπηκε και το κόστος των υποδομών της περιόδου (1932, φράγμα Μαραθώνα) σε €-2018.

Το 1913 η τιμή του νερού, ήταν 80 δρχ/κ.μ. Η αντιστοίχιση αυτής της τιμής σε σημερινά ευρώ ήταν ιδιαίτερα σημαντική έτσι ώστε να μπορεί να εξαχθούν συμπεράσματα για της διακύμανσης της τιμής του νερού έπειτα από την ένταξη των μεγάλων υδρευτικών φραγμάτων στο δίκτυο ύδρευσης.

Καθώς όμως δεν βρέθηκε κάποια ήδη ανεπτυγμένη μέθοδος για την αναγωγή αυτή, πραγματοποιήθηκαν κάποιες προσεγγίσεις με χρήση των διαθέσιμων δεδομένων για να εκτιμηθεί η τάξη μεγέθους της τιμής του νερού.

1. Η πρώτη προσέγγιση συνοψίζεται στην αντιστοιχία δεδομένων του γαλλικού φράγκου του 1913 με την ελληνική δραχμή η οποία, την ημερομηνία εκείνη ακολουθούσε πλήρως του κανόνες ισοτιμίας της λατινικής νομισματικής ένωσης. Με αυτό το δεδομένο, χρησιμοποιήθηκαν διαθέσιμα δεδομένα μετατροπής του γαλλικού φράγκου εκείνης της περιόδου σε € του 2007 και στην συνέχεια σε €-2018.

2. Για την περίοδο 1959 μέχρι σήμερα χρησιμοποιήθηκε ο πίνακας εξέλιξης της νομισματικής μονάδας της Ελλάδας της περιόδου 1959 - 2001 που βασίζεται στο γενικό δείκτη τιμών καταναλωτή. Για την περίοδο πριν το 1959 που δεν υπάρχουν αντίστοιχα στοιχεία για την εξέλιξη της αξίας της νομισματικής μονάδας αναπτύχθηκε μια μέθοδος για τον υπολογισμό της αξίας της δραχμής του 1913 σε δραχμές του 1959. Η μέθοδος βασίζεται στη χρήση ιστορικών στοιχείων του ΔΤΚ και στοιχείων πληθωρισμού για την περίοδο 1913 με 1959. Τα δεδομένα ΔΤΚ που βρέθηκαν αποτελούν καθαρές τιμές ΔΤΚ χωρίς συνυπολογισμό του πληθωρισμού ενώ με χρήση των δεδομένων πληθωρισμού δημιουργήθηκε ένας νέος ακαθάριστος ΔΤΚ που να περιλαμβάνει και τις μεταβολές του πληθωρισμού .

ΔΤΚ 1913-1960 
3. Ο κοντινότερος στο 1912 υπολογισμός της αξίας της δραχμής σε ευρώ από την Τράπεζα της Ελλάδος. αφορά τη δραχμή του 1923 η οποία αναφέρεται ότι ισοδυναμεί με 0.29 € του 2018 . Από το 1912 μέχρι το 1923, διάστημα που δεν καλύπτεται από τον παραπάνω υπολογισμό, έγινε χρήση της μεθόδου που αναπτύχθηκε στην προσέγγιση 3 δηλαδή της εξέλιξης της αξίας της νομισματικής μονάδας της δραχμής για την περίοδο 1913 μέχρι το 1959 με χρήση στοιχείων καθαρού ΔΤΚ και πληθωρισμού.

4. Στο “ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΤΟΥ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ”, που υποβλήθηκε στη Διπλή Βουλή το 1911 αναφέρεται ότι “Το ημερομίσθιον του εργάτου εν Αθήναις κυμαίνεται από δρ. 3.50 έως δρ. 5.25, φθάνει δε και εις 6 δρ. μόνον δια τους εκτάκτους εργάτας νυκτός”, άρα ένα ενδεικτικό μέσο μεροκάματο ήταν περίπου 4,25 δρχ. Σήμερα ο Νόμος 4046/2012, η Π.Υ.Σ. 6/28-2-2012 και η ερμηνευτική εγκύκλιος 4601/304/12-3-2012 καθορίζουν το ημερομίσθιο του εργάτη μεταξύ 22,83 € 26,18 € άρα ένα ενδεικτικό μέσο μεροκάματο είναι 24,50 €. Αντιστοιχώντας τα μεροκάματα με τα όποια πολιτικά-κοινωνικά σφάλματα μπορούν να εμπεριέχονται στην αντιστοιχία αυτή, προσεγγίζεται η αναγωγή της δραχμής του 1911 σε € του 2012 .

Τα αποτελέσματα των διαφορετικών προσεγγίσεων φαίνονται στο παρακάτω διάγραμμα και η μέση τιμή τους, που αποτελεί έναν δείκτη για την τιμή του νερού το 1913 είναι 408 €/κ.μ.

Αποτελέσματα των διαφόρων προσεγγίσεων 
Τα αποτελέσματα των δοκιμών παρουσιάζουν τεράστια διακύμανση. Το κυβικό μέτρο του νερού μπορεί να στοίχιζε από 166 € έως 726 € ανάλογα με την μεθοδολογική προσέγγιση. Όπως φαίνεται όμως παρακάτω, αυτό που μας ενδιαφέρει είναι η τάξη μεγέθους που αποτυπώνει το πόσο σημαντικά ήταν τα μεγάλα έργα στην διαδικασία διαμόρφωσης της τιμής του νερού, αφού η τιμή του νερού πέφτει περίπου σε 1,5 €/κυβικό μέτρο μετά την ένταξη της λίμνης του Μαραθώνα, ενώ πριν τα μεγάλα έργα, η τιμή του νερού ήταν της ίδιας τάξης μεγέθους με την τιμή του εμφιαλωμένου νερού σήμερα.
1. Επενδύσεις για την κατασκευή των μεγάλων υδραυλικών έργων
Το κόστος και η διάθεση ενός φυσικού πόρου είναι ένα σχετικό μέγεθος που εξαρτάται από τις απαιτούμενες υποδομές, τις συνθήκες, την θέση, την απόσταση και πολλούς άλλους παράγοντες.

Στο διάγραμμα 1 φαίνεται ότι αν γίνονταν σήμερα οι σχετικές υποδομές το κόστος τους θα καταμεριζόταν (ως τάξη μεγέθους) σε περίπου 1.000 €/κάτοικο. Αν θεωρήσουμε ότι οι Αθηναίοι θα έμεναν στην Αθήνα χωρίς τις σχετικές υποδομές της και ήθελαν να τις φτιάξουν, με δεδομένο ότι πριν την κατασκευή τους πλήρωναν ο κάθε ένας για νερό περίπου 400 €/m3, θα έκαναν απόσβεση σε λιγότερο από ένα μήνα.

2. Η εξέλιξη του πληθυσμού της Αθήνας, το κόστος του νερού, η τιμή του νερού και το κόστος άντλησης του νερού
Στο διάγραμμα 2 φαίνεται ο ρόλος της οικονομίας κλίμακας και η μείωση της τιμής του νερού με την λειτουργία των μεγάλων έργων

3. (a) Μέση κατανάλωση/κάτοικο/έτος και διαθέσιμη ποσότητα/κάτοικο/έτος. (b) Καμπύλη προσφοράς-ζήτησης
Στο διάγραμμα 3 φαίνεται ο συσχετισμός μεταξύ της αφθονίας του φυσικού πόρου και της κατανάλωσής του.
4. Απόσταση των ταμιευτήρων από το κέντρο της Αθήνας και αύξηση της δυναμικής του υδροδοτικού συστήματος
Στο διάγραμμα 4 βλέπουμε γιατί οι οικονομίες κλίμακας δεν ωφελούν όσο αναμένονταν, μιας και διανύονται πολύ μεγάλες αποστάσεις για να έρθει το νερό στην πόλη.
5. Η επιφάνεια της πόλης και η επιφάνεια των λεκανών απορροής των ταμιευτήρων
Στο διάγραμμα 5 φαίνεται ότι η έκταση της πόλης μεγαλώνει κατά περίπου 10 φορές σε 100 χρόνια ενώ αντίστοιχα αυξάνονται οι λεκάνες απορροής των ταμιευτήρων. Εντύπωση κάνει που η εξέλιξη αυτή έχει διατηρεί μια γραμμική τάση.

Από τα παραπάνω διαγράμματα γίνεται σαφές ότι τα τελευταία 100 χρόνια η Αθήνα έκανε έναν διαρκή αγώνα κατασκευής δύσκολων υδραυλικών έργων και έντασης κεφαλαίου για να υποστηρίξει την ανάπτυξή της και να καλύψει τις ανάγκες της σε νερό. Αξίζει  όμως να σημειωθεί ότι σήμερα, η Αθήνα έχει φτάσει να είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα διαχείρισης υδατικών πόρων αφού φιλοξενεί το 30% του πληθυσμού της Ελλάδας, παράγει το 47,3% του ΑΕΠ της ενώ οι λεκάνες απορροής των ταμιευτήρων της έχουν έκταση μόλις το 3% της χώρας.


Υ.Γ.
Για περισσότερες λεπτομέρειες και βιβλιογραφικές αναφορές, ανατρέξτε στο πρωτότυπο κείμενο: Sargentis, G.-F.; Ioannidis, R.; Karakatsanis, G.; Sigourou, S.; Lagaros, N.D.; Koutsoyiannis, D. The Development of the Athens Water Supply System and Inferences for Optimizing the Scale of Water Infrastructures. Sustainability 2019, 11, 2657.