COVID-19. Social distance, κεφαλαιοποίηση του φόβου και προοπτικές

1. Εισαγωγή 

Το επικοινωνιακό άλμα, η δημιουργία της γλώσσας, η πύκνωση των κοινωνικών διεργασιών και η επαφή των ανθρώπων ήταν αυτή που δημιούργησε τον πολιτισμό. Οι πυκνώσεις αυτές μπορεί να πει κανείς ότι είναι ένας δείκτης ανάπτυξης του πολιτισμού. Δείκτης της πολιτισμού στην σύγχρονη εποχή είναι τα φώτα των πόλεων όπως αυτά απεικονίζονται από δορυφόρους [1]. Εξετάζοντας αντίστοιχες εικόνες (Εικόνα 1) βλέπουμε με την πάροδο του χρόνου δημιουργούνται συσσωματώματα που είναι ένας υποκειμενικός δείκτης ανάπτυξης και πύκνωσης.

Εικόνα 1(a): Η Ευρώπη το 1990

Εικόνα 1(b): Η Ευρώπη το 2010 [2]

Στο πολιτισμικό αφήγημα η αξία της ζωής δεν είναι μονοσήμαντη. Μετά το κοινωνικό προπατορικό αμάρτημα της διαστρωμάτωσης, ο άνθρωπος μπορεί να τύχαινε στην διάρκεια της ζωής του να πέσει στην θέση του απόκληρου ή του σκλάβου [3]. Ανάλογα με την εποχή, η πιθανότητα της πτώσης ήταν διαφορετική και εξαρτιόταν χωροχρονικά από τις εκάστοτε συνθήκες (Εικόνα 2). Σε κάποιες περιπτώσεις η ζωή του και η υγεία του θα υπολογίζονταν. Σε άλλες όχι.

Σήμερα, για ένα ποσοστό μεταξύ του 60-80% του παγκόσμιου πληθυσμού, δεν τυγχάνει να είναι αναγνωρίσιμη η αξίας της ζωής του.

Εικόνα 2: Timeline. Το ποσοστό των απόκληρων επί του συνόλου του πληθυσμού σε διάφορες περιοχές και εποχές του κόσμου. [4-11]

Στον ανεπτυγμένο κόσμο έχουν παρθεί εκκωφαντικά μέτρα για την αντιμετώπιση της πανδημίας του COVID-19 όπως η καραντίνα και το lock down. Για την αντιμετώπιση του Κορωναϊού, σχεδόν τρία δισεκατομμύρια άνθρωποι βρίσκονται σε καραντίνα [12]. Αλλά ο παγκόσμιος πληθυσμός είναι περίπου οκτώ δισεκατομμύρια άνθρωποι (Εικόνα 3). Όμως ο COVID-19 είναι πανδημία και θα χτυπήσει ολόκληρο τον πληθυσμό, άρα η καραντίνα εφαρμόζεται με διακρίσεις σε μέρη που η αξία της ζωής είναι μεγαλύτερη από κάποια άλλα. Για παράδειγμα μόνο το 7% του πληθυσμού της Μοζαμβίκης ζει σε συνθήκες που υπάρχει δυνατότητα να εφαρμοστεί το lock down. 

Εικόνα 3: Περιοχές με lock down 1.4.2020. Πηγή [13]

2. Πως έχουν αντιμετωπιστεί οι επιδημίες στην ιστορία 

Σήμερα γνωρίζουμε αρκετά για τους ιούς και τον τρόπο μετάδοσής τους. Πριν από σχεδόν 700 χρόνια, οι γιατροί που αγωνίζονται να πολεμήσουν το καταστροφικό ξέσπασμα της βουβονικής πανώλης στη μεσαιωνική Ιταλία δεν είχαν καμία ιδέα για ιούς ή βακτήρια, αλλά κατάλαβαν αρκετά για τον Μαύρο Θάνατο έτσι ώστε να εφαρμόσουν μερικά από τα πρώτα μέτρα προστασίας.

Ξεκινώντας το 1348, λίγο μετά την άφιξη της πανούκλας σε πόλεις όπως η Βενετία και το Μιλάνο, αξιωματούχοι της πόλης έθεσαν σε εφαρμογή μέτρα έκτακτης ανάγκης για τη δημόσια υγεία, τα οποία απεικονίζουν τις σημερινές πρακτικές κοινωνικών αποστάσεων και απολύμανσης. Το λιμάνι της Αδριατικής Ραγκούσα (το σύγχρονο Ντουμπρόβνικ) ήταν η πρώτη που νομοθέτησε την υποχρεωτική καραντίνα όλων των εισερχόμενων πλοίων προκειμένου να ελεγχθεί η μόλυνση με διάταγμα της 27 Ιουλίου 1377 [14].

3. Ο φόβος ως εργαλείο αντιμετώπισης της πανδημίας του COVID-19  

"Ένας θάνατος είναι τραγωδία. Ένα εκατομμύριο θάνατοι είναι στατιστική"

Ιωσήφ Στάλιν

Ο Bernard-Henri Lévy μας θυμίζει ότι στην πρόσφατη ιστορία μας ο κόσμος πέρασε δύο επιδημίες 1957-1958 (~2 εκ. νεκρούς) και 1968 (~1 εκ. νεκρούς) χωρίς να επιβάλλει μέτρα καραντίνας [15] ενώ τα συστήματα υγείας είχαν υποκύψει. Θεωρεί ότι υπάρχουν δύο λόγοι για το σημερινό lock down:

1. Ο άνθρωπος ευαισθητοποιήθηκε σήμερα περισσότερο απέναντι στο γεγονός του θανάτου

2. Ο άνθρωπος υφίσταται μια καταιγιστική υπερπληροφόρηση ανακατεμένη με γεγονότα και fake news η οποία πίεσε τις πολιτικές εξουσίες στην απόφαση της καραντίνας. 

O Lévy παραλείπει να πει ότι η επιστήμη, η διάχυση επιστημονικών δεδομένων και πληροφορίας, βρίσκονταν σε ένα εντελώς διαφορετικό επίπεδο πριν 50 χρόνια. Έτσι, αν σήμερα δυσκολευόμαστε να προβλέψουμε μια πανδημία και τις επιπτώσεις της με την πληθώρα διαθέσιμων στοιχείων και πληροφορίας που διαχέεται, πριν 50 χρόνια θα ήταν μάλλον αδύνατο. 

Είναι ασαφές αν σε αυτά τα 50 χρόνια αλλάξανε οι αντιλήψεις του ανθρώπου απέναντι στον θάνατο. Γενικά ο σύγχρονος άνθρωπος μοιάζει να ζει σε μια μεταμοντέρνα εποχή όπου θέλει να ξεχάσει το θάνατο αλλά δεν έχουν υπάρξει δραματικές αντιλήψεις (νέες φιλοσοφίες, νέες θρησκείες) που να αναδεικνύουν ουσιώδη μεταβολή των αντιλήψεών του σε αυτό το χρονικό διάστημα. Γι αυτό και συνήθως καταφεύγει σε υπάρχουσες αφετηρίες [16]. 

Ο Lucretius λέει ότι αν δεν υπάρχει άμεσος κίνδυνος θανάτου, οι άνθρωποι φοβούνται λιγότερο τον θάνατο [17]. Αλλά όταν η ασθένεια ή ο κίνδυνος χτυπήσει, οι άνθρωποι φοβούνται και αρχίζουν να σκέφτονται τι έρχεται μετά το θάνατο. Επιπλέον, λέει ότι, ο φόβος του θανάτου μπορεί να οδηγήσει τους ανθρώπους να δημιουργήσουν κοινωνικές διαιρέσεις. Όταν οι άνθρωποι φοβούνται να πεθάνουν, μπορεί να πιστεύουν ότι το να μην έχουν επαφή με άλλους, θα συμβάλει στην αποφυγή του κινδύνου, της ασθένειας και του θανάτου.«Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι άνθρωποι, που δέχονται επίθεση από φόβους, επιθυμούν να ξεφύγουν μακριά και να αποσυρθούν». Το φαινόμενο αυτό είναι καλά τεκμηριωμένο σε μελέτες διαχείρισης κοινωνικού φόβου. Ο φόβος του θανάτου έχει ως αποτέλεσμα την επιθυμία των υγειών ανθρώπων να ξεφύγουν από τους ασθενείς [18].

Απ' την άλλη, η μη-επιστημονική υπερπληροφόρηση έχει παίξει σημαντικό ρόλο στις αποφάσεις. Αυτό γιατί μας συστήνει τον κάθε θάνατο σχεδόν με το ονοματεπώνυμό του. Γνωρίζουμε όλους τους άσημους ή διάσημους που νόσησαν, πως αντιμετώπισαν την αρρώστια και αν τελικά υπέκυψαν (Εικόνα 4). 

Εικόνα 4: Διάσημοι που ασθένησαν από τον COVID-19 [19 , 20]

Έτσι υπάρχει φόβος, βιώνουμε μια συλλογική τραγωδία, ταυτιζόμαστε με το θύμα που προσωποποιείται και θέλουμε να προστατευτούμε. Το "lock down" και το "social distance" είναι τελικά εφαρμογή της συλλογικής απαίτησης. Η ταχύτητα με την οποία κινούνται σήμερα οι πληροφορίες και η οπτικοποίηση του τρόμου των συνεπειών του εναλλακτικού σεναρίου της "ανοσίας της αγέλης" σε χώρες που ηθελημένα ή αθέλητα επιτέθηκε ο ιός [21] χωρίς να είναι προετοιμασμένες, βοήθησε στην σχετικά έγκαιρη λήψη αυτών των αποφάσεων.

Παράλληλα με αυτόν τον φόβο η σύγχρονη κοινωνία διαχειρίζεται διάφορους φόβους όπως η απειλή ενός πυρηνικού ολέθρου και η κλιματική αλλαγή οι οποίοι γίνεται προσπάθεια να εργαλειοποιηθούν για να διαμορφώσουν την συλλογική συνείδηση [22, 23] μολονότι αυτήν την περίοδο ο COVID-19 τους έχει υποβαθμίσει. Κεφαλαιοποιώντας όμως την επένδυσή τους σε αυτούς, η WWF συστήνει νέους, συνδυαστικούς φόβους [24]. 

Σχετικά με αυτό, εντύπωση προκαλεί το πως η ανθρωπότητα δε φοβάται και αδιαφορεί για τις αιτίες από τις οποίες πεθαίνει σήμερα ο κόσμος στον τρίτο κόσμο. Στην Εικόνα 5 περιγράφονται διάφορες αιτίες θανάτων το 1/3 του έτους 2017 (διαστήματος 4ων μηνών) και συγκρίνονται με τους θανάτους λόγω COVID-19. Μου είναι αδύνατον να εκτιμήσω το πόσοι θα ήταν οι θάνατοι χωρίς το lock down λόγω του COVID-19, αλλά ένας δείκτης που οφείλει να μας προβληματίσει είναι, για ποιον λόγο δεν ευαισθητοποιούμαστε και γι αυτές τις αιτίες ενώ γνωρίζουμε την θεραπεία τους. 

Ενδιαφέρον έχει ότι οι θάνατοι από COVID-19 αυτήν την περίοδο (Ιανουάριος-Απρίλιος 2020) είναι αντίστοιχοι με το 1/3 των αυτοκτονιών του έτους 2017 (διάστημα 4 μηνών). Μελλοντική έρευνα θα έχει νόημα να αξιολογήσει συγκριτικά αυτόν τον δείκτη το 2020. Σημειώνεται ότι το ίδιο διάστημα (που αντιστοιχεί στο 1/3 το χρόνου του 2017) ο COVID-19 έχει προκαλέσει πολύ λιγότερους θανάτους από τον υποσιτισμό, την γαστρεντερίτιδα, την διάρροια, την ηπατίτιδα και την φυματίωση.

Εικόνα 5: Το διάγραμμα περιγράφει διάφορες αιτίες θανάτων το 1/3 του έτους 2017 (4 μήνες) και τους θανάτους λόγω COVID-19. [25-28] 

4. Τα αποτελέσματα του φόβου στην οικονομική δραστηριότητα 

Οι παγκόσμιες χρηματιστηριακές αγορές έχασαν 16 τρισεκατομμύρια δολάρια σε λιγότερο από ένα μήνα [29] και οι απώλειές τους συνεχίζονται. Η χρηματοπιστωτική και οικονομική κρίση που άγγιξε ο COVID-19 αποκαλύπτει τις διαρθρωτικές αδυναμίες των ΗΠΑ και της παγκόσμιας οικονομίας. 

Εικόνα 6: Δείκτες της Αμερικάνικης Οικονομίας μετά το κράχ του 1929 [30-32] (τα δεδομένα του 2020 αναφέρονται στον δείκτη ανεργίας όπως διαμορφώνεται μέχρι τώρα, (Απρίλιος 2020), χωρίς φυσικά να γνωρίζουμε την μεταβολή του ΑΕΠ).

Ο Joseph E. Stiglitz,, έχει ήδη σχολιάσει την ομοιότητα που έχει προκαλέσει η κρίση του COVID-19 με τη Μεγάλη Ύφεση του 2008 [33]. Ο Πωλ Κρούγκμαν περιγράφει πως οι κεντρικές τράπεζες σε όλο τον κόσμο πρέπει να χρησιμοποιήσουν ό, τι έχει απομείνει στην εργαλειοθήκη τους για να επιβραδύνουν, αν όχι να σταματήσουν, την εξελισσόμενη ύφεση [34]. Εντύπωση προκαλεί ότι και οι δύο αντιτίθενται στις πρακτικές της "ανοσίας της αγέλης" που παρουσιάζονται ως σωτήριες για την οικονομία από λαϊκιστές αλλά και διάφορους φιλοσόφους όπως του André Comte-Sponville [35]. 

Χωρίς να είμαι οικονομολόγος, η Εικόνα 6 δείχνει σαν να χρειάζεται η Αμερική (και ο κόσμος όλος) να διαχειριστεί μια κρίση αντίστοιχη του 1929 και όχι του 2008.

5. Και τώρα τι?

Στα πλαίσια της φαινόμενης οικονομικής αδυναμίας του ανεπτυγμένου κόσμου να αντιμετωπίσει τον COVID-19, είναι δυνατόν να εικάσουμε την κατάργηση του πολιτισμικού αφηγήματος και της ύπαρξής του λόγω του lock down και του social distancing? Πολύ πιθανόν να το κάναμε αυτό 30 χρόνια πριν. Σήμερα όμως, η γλώσσα, η δυνατότητα επικοινωνίας στην βάση της οποίας αναπτύχθηκε ο πολιτισμός, η δυνατότητα και η ανταλλαγή προϊόντων και αγαθών και το διαδίκτυο μας αφήνει ένα παράθυρο αισιοδοξίας ότι ο ανεπτυγμένος κόσμος μπορεί να αντισταθεί σε αυτήν την κατάρρευση.  

Η αγορά φαίνεται να το αντιλαμβάνεται, (Εικόνα 7, 8) και εκτιμώ ότι γι αυτό και μετοχές που υποστηρίζουν αυτό το αφήγημα δείχνουν μια εντυπωσιακά ανοδική τάση αυτήν την περίοδο.

Εικόνα 7: Ο χρηματιστηριακός δείκτης τεχνολογίας Nasdaq. Σημειώνεται η περίοδος 20.3.2020 ~6.800 μονάδες 20.4.2020 ~8.650 μονάδες

Εικόνα 8: Η μετοχή της Amazon. Με κόκκινο σημειώνεται η περίοδος 20.3.2020 ~1.850$ 20.4.2020 ~2.400$

Άρα είναι μια ελπίδα να διαπραγματευτούμε τις in situ πυκνώσεις που προάγουν τον πολιτισμό και να προσπαθήσουμε να βρούμε μια εναλλακτική κατανομή στον χώρο, επενδύοντας περισσότερο σε εννοιολογικά πυκνώματα (όπως του διαδικτύου) που αντιστέκονται σε αυτές τις απειλές προβάλλοντας ένα άλλο μοντέλο χωρικής ανάπτυξης (ίσως περισσότερο αραιό και αποκεντρωμένο).

Αυτό γιατί όπως αναφέρει ο Καθ. Όθων Ηλιόπουλος:  "Η οικογένεια των κορονοιών έχει πολλά μέλη που φιλοδοξούν να είναι στο προσκήνιο της ζωής μας, όπως SARS, MERS και τώρα COVID-19. Θα περάσει στην αφάνεια κάποια στιγμή, αλλά μάλλον θα τον διαδεχτεί ένα καινούργιο ξαδελφάκι. Για αυτό το λόγο θα πρέπει να ετοιμάσουμε τα συστήματα υγείας που έχουμε, και την πολιτική προστασία για την επόμενη πανδημία. Η ερώτηση και πάλι δεν είναι αν θα παρουσιαστεί. Αλλά πότε" [36] περιγράφοντας στην ουσία έναν επιβεβλημένο αμυντικό σχεδιασμό απέναντι σε αυτόν τον "νέο εχθρό". 

Σχεδιάζοντας πιο επιθετικά, θα έλεγα ότι καλό θα ήταν να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε έναν νέο τρόπο ζωής, εργασία και εκπαίδευση από απόσταση, μικρές και αυτάρκεις κοινότητες που θα άντεχαν στην έλλειψη διατροφικών πόρων (που ελπίζουμε να μην αντιμετωπίσουμε αλλά έχει διατυπωθεί ως άμεση απειλή) και δημιουργίας πολιτισμικών πυκνώσεων στο διαδίκτυο.

Όλα αυτά απαιτούν έναν νέο σχεδιασμό υποδομών κοινοτήτων, διαδικτύου, λογισμικών, παραγωγικών διαδικασιών και τα θεωρώ ένα νέο γοητευτικό πρόβλημα που πρέπει να θέσουμε και να λύσουμε, ως κοινωνίες-πρώτα, ως μηχανικοί στην συνέχεια.

Ο Homo Sapiens επιβίωσε γιατί ήταν αρκετά έξυπνος να καταφέρνει να προσαρμόζεται και να διαμορφώνει κατάλληλα τον χώρο του. Ας τιμήσουμε το είδος μας και ας διαμορφώσουμε δημιουργικά τον νέο κόσμο που αχνοφαίνεται.

Εικόνα 8: Απεικόνιση του διαδικτύου από την ιστοσελίδα Kaspersky [37].  Το διαδίκτυο μας αφήνει ένα παράθυρο αισιοδοξίας ότι ο ανεπτυγμένος κόσμος μπορεί να αντισταθεί σε στην κατάρρευση λόγω του lock down και του social distance και να δημιουργήσει νέα πολιτισμικά πυκνώματα.  

Υ.Γ. 1

Οι σκέψεις αυτές προέκυψαν από σκόρπια διαβάσματα την περίοδο του lock-down (Απρίλιος 2020) και διατυπώνονται με επιφύλαξη αφού δεν είμαι ούτε κοινωνιολόγος ούτε οικονομολόγος. Βλέπω όμως νέες προοπτικές για τις κοινωνίες, την οικονομία και το μηχανιλίκι και ήθελα να τις κοινοποιήσω.

Υ.Γ. 2
Βλ. σχετικά το μέτωπο Pareto του Κορωνοϊού του Γιώργου Καραβοκυρού 

Υ.Γ. 3

Ευχαριστίες στον φίλο Δρ Παναγιώτη Δημητριάδη για την βοήθειά του στα διαγράμματα, τις δημιουργικές συζητήσεις που είχαμε και το review. 

Υ.Γ.4

Ευχαριστίες στον Μιχάλη Χιωτίνη για τις ενδιαφέρουσες συζητήσεις που κάναμε και κούρδισαν την σκέψη μου.

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

1. Ceola, S., Laio, F., and Montanari, A. ( 2014), Satellite nighttime lights revealing increased human exposure to floods worldwide, Geophys. Res. Lett., 41, 7184– 7190, doi:10.1002/2014GL061859.
2. https://www.esa.int/Applications/Observing_the_Earth/Earth_from_Space_Night_lights
3. Ξανθόπουλος Θ., Ρέκβιεμ με κρεσέντο, εκδ. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα 2018
4. The Routledge History of Slavery, Gad Heuman, Trevor Burnard
5. https://www.ancient.eu/article/629/slavery-in-the-roman-world/
6. "Slavery and forced labour in Ancient China and the Ancient Mediterranean". The University of Edinburgh. Retrieved March 6,2019.
7. Slavery Across Time and Space: Studies in Slavery in Medieval Europe and Africa Per O. Hernæs, Tore Iversen
8. Domesday Book, 1086
9. The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804 επεξεργασία από David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher
10. Sally McKee (2008) Domestic Slavery in Renaissance Italy, Slavery & Abolition, 29:3, 305 326, DOI: 10.1080/01440390802267774
11. https://medium.com/migration-issues/a-very-brief-demographic-history-of-slavery-b362aa410a81
12. https://www.weforum.org/agenda/2020/03/todays-coronavirus-updates/
13. https://www.wider.unu.edu/publication/mozambique-prepared-lockdown-during-covid-19-pandemic
14. https://www.history.com/news/quarantine-black-death-medieval
15. https://www.lepoint.fr/editos-du-point/bernard-henri-levy/bhl-la-memoire-oubliee-du-coronavirus-09-04-2020-2370738_69.php
16. https://www.nytimes.com/2020/04/11/opinion/covid-philosophy-anxiety-death.html 
17. Lucretius: On the Nature of Thing, transl. Walter Englert, ed. Focus Pub./R. Pullins, 2003
18. Holbrook, C., Sousa, P., & Hahn-Holbrook, J. (2011). Unconscious vigilance: Worldview defense without adaptations for terror, coalition, or uncertainty management. Journal of Personality and Social Psychology, 101(3), 451–466. https://doi.org/10.1037/a0024033
19. https://en.as.com/en/2020/04/02/other_sports/1585832963_064504.html
20. https://www.aljazeera.com/news/2020/03/coronavirus-pandemic-politicians-celebs-affected-200315165416470.html
21. http://www.salute.gov.it/portale/caldo/sismg/SISMG_sintesi_2020w13.pdf
22. https://therealnews.com/stories/noam-chomsky-book-covid-19-coronavirus-internationalism-extinction-donald-trump-authoritarianism-neoliberalism-capitalism
23. https://www.resilience.org/stories/2020-03-27/the-coronavirus-pandemic-as-the-crisis-of-civilization/
24. https://d2ouvy59p0dg6k.cloudfront.net/downloads/the_loss_of_nature_and_rise_of_pandemics___protecting_human_and_planetary_health.pdf
25. https://www.worldometers.info/
26. https://ourworldindata.org/
27. https://docs.wfp.org/api/documents/WFP-0000108355/download/?_ga=2.173708779.971561319.1587770836-1470884414.1587770836
28. https://www.who.int/en/news-room/fact-sheets/detail/drinking-water
29. CBC News. “Coronavirus Has Cost Global Stock Markets $16 Trillion in Less Than a Month.” March 13, 2020.
30. https://www.thebalance.com/unemployment-rate-by-year-3305506
31. https://www.philenews.com/oikonomia/kosmos/article/923701/ipa-25-ekat-anthropoi-echasan-ti-doyleia-log-pandimias
32. Goodman S., Peter. “Markets Plunge. Economies Stall. Panic Spreads. It All Feels Very 2008.” The New York Times, March 13, 2020.
33. https://www.iefimerida.gr/kosmos/kroygkman-bomba-apeilei-ipa-pandimia-koronoioy
34. https://www.franceinter.fr/idees/le-coup-de-gueule-du-philosophe-andre-comte-sponville-sur-l-apres-confinement
35. http://www.topontiki.gr/article/381117/vomves-apo-ellina-kathigiti-toy-harvarnt-lathos-eikones-gia-ti-thnitotita-apo?fbclid=IwAR3IJwUClNKo9BB5-oth6Pq64rz1SHsjgpQ6pp75FgL6syQbsqoj4pc6ZzQ
36. https://www.kaspersky.com/blog/amazing-internet-maps/10441/